Αδριάνειο Υδραγωγείο στη Ν.Ιωνία : μπορεί να μην είναι… Αδριάνειο;
Μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση ανοίγει στη Νέα Ιωνία, σχετικά με την ιστορική “ταυτότητα” των πεσσών του αρχαίου Υδραγωγείου που βρίσκονται τόσο στην Αλσούπολη, όσο και στην Ελευθερούπολη.
Την ίδια ώρα ενδιαφέρον επικρατεί και στο Ηράκλειο, σχετικά με την δυνατότητα ανάδειξης των φρεατίων του Αδριάνειου Υδραγωγείου, που βρίσκονται στην πόλη.
Το zonews.gr θα προσπαθήσει να κάνει την καταγραφή όλων των στοιχείων, τα οποία θα βοηθήσουν να γίνουν πιο κατανοητές για όλους μας εικόνες που ενδεχομένως έχουμε δει στις γειτονιές μας, εκατοντάδες ή και χιλιάδες φορές, αλλά δεν γνωρίζουμε την ιστορία που κρύβουν. (Η φωτογραφία του εξωφύλλου είναι οι πεσσοί στην Ελευθερούπολη, στο λόφο της “Αγίας Όλγας”, 1929, έργα της τότε ΟΥΛΕΝ. Από το Ιστορικό αρχείο της ΕΥΔΑΠ. Από το ημερολόγιο 2019 από τον «Άλλο Τόπο Επικοινωνίας και Πολιτισμού», δείτε παρακάτω).
Αδριάνειο Υδραγωγείο στη Ν.Ιωνία : μπορεί να μην είναι… Αδριάνειο; – Νέα Ιωνία
Μέχρι σήμερα, στην ορολογία των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής στη Νέα Ιωνία, κυριαρχούσε η φράση «οι στήλες, οι κολώνες, του Αδριάνειου Υδραγωγείου», που παρέπεμπαν στους λίθινους και πλίνθινους πεσσούς των δύο σωζόμενων υδατογεφυρών στις δύο συνοικίες της πόλης.
Και φυσικά, με τη χρήση της λέξης «Αδριάνειο», χρονολογικά γινόταν παραπομπή στον Ρωμαίο Αυτοκράτορα Αδριανό, ο οποίος είναι ο “πατέρας” του Αδριάνειου Υδραγωγείου που απλώνεται σ’ ένα μεγάλο μέρος του Λεκανοπεδίου, από τις Αχαρνές μέχρι το Κολωνάκι, στο κέντρο της Αθήνας.
Το τελευταίο διάστημα ωστόσο, με αφορμή την πρωτοβουλία της Περιφέρειας Αττικής να αναδειχθεί το Αδριάνειο Υδραγωγείο, υπήρξε μία σχετική αρχική συζήτηση για όλα αυτά τα δεδομένα.
Ωστόσο, χθες, μετά και των επίσκεψη Περιφερειάρχη, Δημάρχων και στελεχών δήμων στη διαδημοτική διαδρομή του Αδριάνειου Υδραγωγείου (δείτε ΕΔΩ) η συζήτηση κορυφώθηκε. Ένα από τα ζητήματα που προέκυψαν ήταν και το εξής:
Το Υδραγωγείο της Νέας Ιωνίας, με τους πεσσούς που προαναφέραμε και οι οποίοι είναι ορατοί σε χιλιάδες οδηγούς που περνάνε κάθε μέρα τόσο από την οδό Καποδιστριού στην Αλσούπολη, όσο και από την λεωφόρο Εθνικής Αντιστάσεως, κάτω από το νοσοκομείο της «Αγίας Όλγας», αποτελεί μέρος του Αδριάνειο Υδραγωγείου ή τελικά όχι;
Αδριάνειο Υδραγωγείο στη Ν.Ιωνία : μπορεί να μην είναι… Αδριάνειο; – Ιστορικό
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Το ημερολόγιο του 2019 από τον «Άλλο Τόπο Επικοινωνίας και Πολιτισμού», που κινείται κυρίως στην περιοχή του Ηρακλείου Αττικής αλλά όχι μόνο, είχε ως θέμα το Αδριάνειο Υδραγωγείο. Για την ακρίβεια ο τίτλος ήταν «Ηράκλειο Αττικής: Υδάτινες διαδρομές από τον Αδριανό μέχρι σήμερα». Ήταν ένα εξαιρετικό έργο, το οποίο συγκέντρωσε μία αναλυτική πληροφόρηση για το Αδριάνειο Υδραγωγείο.
Στο κεφάλαιο “Το υπόγειο Αδριάνειο υδραγωγείο της Αθήνας και η διαχρονική αξία του” (Παναγιώτης Δευτεραίος, Πολιτικός Μηχανικός ΕΜΠ, Υποψήφιος Διδάκτορας, στα Αρχαία Υπόγεια Υδραυλικά Έργα, Δρ. Ευστάθιος Χιώτης, Μηχανικός Μεταλλείων, Μεταλλουργός, τ. Διευθυντής &Σύμβουλος ΙΓΜΕ, Δρ. Νικόλαος Μαμάσης, Αναπληρωτής Καθηγητής Τεχνικής Υδρολογίας του ΕΜΠ) αναφέρεται μεταξύ άλλων:
“Το Αδριάνειο, έργο των Ρωμαίων αυτοκρατόρων Αδριανού και Αντωνίνου, ολοκληρώθηκε το 140 μ.Χ. σε βάθη που έφταναν και τα 42 m από την επιφάνεια, για να υδροδοτήσει την τότε ρωμαϊκή πόλη της Αθήνας.
Η κεντρική υπόγεια σήραγγα του υδραγωγείου που κατασκευάστηκε με τη μέθοδο όρυξης εκ διαδοχικών φρεάτων (κατά μέσο όρο ανά 40 m), ξεκινούσε από μια κεκλιμένη στοά στην περιοχή του σημερινού Ολυμπιακού Χωριού (Αχαρναί) και κατέληγε μετά από περίπου 20 km στη δεξαμενή της ομώνυμης πλατείας στο Κολωνάκι, διασχίζοντας τις περιοχές Αχαρναί, Κηφισιά, Μεταμόρφωση, Ηράκλειο, Μαρούσι, Χαλάνδρι, Ν. Ψυχικό, Αμπελοκήπους. Με βάση το μήκος αυτό, προκύπτουν ενδεικτικά 500 φρέατα”.
Και πάμε τώρα στο κεφάλαιο “Το επιβλητικό υδραγωγείο της Νέας Ιωνίας” (Όλγα Δακουρά – Βογιατζόγλου, Αρχαιολόγος, μέλος του Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Επιτροπής για τη Διατήρηση της Βιομηχανικής Κληρονομιάς-TICCIH), όπου εκεί ξεδιπλώνονται μία σειρά από πτυχές του θέματος, που έχουν να κάνουν με την ιστορική ταυτότητα των πεσσών στη Νέα Ιωνία.
Γράφει μεταξύ άλλων η Όλγα Δακουρά – Βογιατζόγλου: “Ο λαός τις ονόμασε Ποδάρες και κάπως έτσι στοίχειωσαν για αιώνες τη μνήμη των ανθρώπων τα σκέλεθρα από τις δύο μνημειώδεις υδατογέφυρες στην περιοχή που πιστεύεται ότι πήρε το όνομά τους από αυτές. Ποδαράδες σημειώνουν οι χάρτες το όνομα της περιοχής που καλύφθηκε αργότερα από τον προσφυγικό συνοικισμό της Νέας Ιωνίας.
Οι αθηναιογράφοι υποθέτουν ότι το τοπωνύμιο προέρχεται από το όνομα του εξωμότη, απόγονου της αθηναϊκής οικογένειας των Πλατυπόδων ή Ποδάρων, Τούρκο αγά Μουσταφά Ποδάρα που είχε κτήματα στην περιοχή. Κατά μία άλλη εκδοχή το όνομα προέρχεται από τις κολόνες (ποδάρια ή ποδαράδες) του Αδριάνειου υδραγωγείου που γεφύρωναν το ρέμα του Περσού (κλάδος του Ποδονίφτη).
Τα ερείπιά τους ορατά σήμερα στις περιοχές της Αγ. Όλγας και επί της οδού Καποδιστρίου στην Καλογρέζα μετρούν έντεκα πεσσούς στην πρώτη και 10 στη δεύτερη. Ο Κορδέλλας, το 1879, ανέφερε, ότι στην Καλογρέζα σώζονταν 14 πεσσοί και 11 στους Ποδαράδες, ενώ ο Kaupert στο χάρτη του, το 1884, σημειώνει 12 στην Καλογρέζα. Στα νεώτερα χρόνια είναι σίγουρο ότι ένας τουλάχιστον πεσσός καθαιρέθηκε για τη διάνοιξη της οδού Δωδεκανήσου.
Οι χάρτες του Kaupert και οι σύντομες αναφορές του Ziller και του Κορδέλλα στις δυο υδατογέφυρες είναι και οι μόνες πρωτογενείς πηγές στις οποίες γίνεται μια εκτενέστερη αναφορά στα μνημεία αυτά. Σε όλες δε τις πηγές οι δύο υδατογέφυρες θεωρήθηκαν ότι ανήκουν στο πρόγραμμα υδροδότησης της πόλης των Αθηνών από τον αυτοκράτορα Αδριανό, είναι δηλαδή έργα του 2ου αιώνα μ.Χ.
Την ίδια άποψη εκφράζει και ο Μ. Κορρές γράφοντας ότι «με την κατασκευή του Αδριάνειου υδραγωγείου (περίπου από το 125-140μ.Χ.) το οποίο είναι όλο υπόγειο, έγινε για πρώτη φορά δυνατή η απόληψη υδάτων της Πάρνηθος και του Πεντελικού, ενώ με δύο άλλα παράλληλα υδραγωγεία της ίδιας περίπου εποχής (των οποίων τα κατάλοιπα, επί το πλείστον επίγεια, ήσαν έως τις αρχές του 20ου αι. ορατά επί μήκους χιλιομέτρων), έγινε δυνατή η μεταφορά και άλλων υδάτων, μάλλον από το σημερινό Κεφαλάρι και το σημερινό Παλαιό Ηράκλειο”. Βλέπουμε λοιπόν εδώ δύο πρώτες αναφορές, σύμφωνα με τις οποίες το Υδραγωγείο της Νέας Ιωνίας “εντάσσεται” στο ευρύτερο έργο του Αδριανού.
Πριν συνεχίσουμε, να δούμε λίγο και τα χαρακτηριστικά των πεσσών, όπως τα καταγράφει πάντα η Όλγα Δακουρά – Βογιατζόγλου:
“Οι δύο σωζόμενες υδατογέφυρες της Αγ. Όλγας και της οδού Καποδιστρίου αποτελούνται από πεσσούς που υποστήριζαν μία ή δύο σειρές από τόξα που γεφύρωναν την κοίτη του ρέματος του Περσού και υποβάσταζαν τον υδαταγωγό.
Η μορφολογία του εδάφους και η θέση του κάθε πεσσού ήταν εκείνη που καθόριζε και τις διαστάσεις του, τις αποστάσεις μεταξύ των πεσών και επίσης το συνολικό ύψος κάθε πεσσού. Οι τοιχοποιίες ήταν κτισμένες με εναλλασσόμενες ζώνες ακατέργαστων λίθων και ψημένων πλίνθων (opus mixtum) με συνδετικό κονίαμα.
Οι πλίνθοι είναι τετράγωνες ή ορθογώνιες διαφόρων διαστάσεων και λόγω του κόστους κατασκευής η χρήση τους περιορίζονταν στις ζώνες των τοιχοποιιών, για την ενίσχυση των τεσσάρων γωνιών των πεσσών καθ’ όλο το ύψος και στα τόξα.
Η κατασκευή των τοιχοποιιών καθ’ ύψος γινόταν με τη βοήθεια ικριώματος. Στοιχεία για τη μορφή του σήμερα αντλούμε από τις οπές πάκτωσης των ξύλων οι οποίες είναι ορατές στις επιφάνειες των τοιχοποιιών.
Οι βάσεις των πεσσών ήταν κατασκευασμένες εξωτερικά από λιθόπλινθους από πωρόλιθο και εσωτερικά από μείγμα αργών λίθων και συνδετικού κονιάματος. Ο αγωγός του υδραγωγείου βρισκόταν πάνω από την ανώτερη σειρά των τόξων της υδατογέφυρας και οδηγούσε το νερό με φυσική ροή στη σήραγγα που διατρυπούσε εκατέρωθεν του ποταμού τις πλευρές των λόφων.
Μια άποψη του υδαταγωγού προσφέρει το μοναδικό τμήμα του που σώζεται ακόμη στην υδατογέφυρα της Αγ.Όλγας, ενώ την εικόνα της σήραγγας μεταφοράς μας προσφέρει η φωτογραφία του 1929 από το αρχείο της ΕΥΔΑΠ. Η υδατογέφυρα της Λ. Καποδιστρίου, κατά νεώτερες μετρήσεις, φαίνεται ότι είχε μήκος τουλάχιστον 138 μ. και αποτελούνταν το λιγότερο από 18 πεσσούς, κανένας όμως από του σωζόμενους δεν διατηρήθηκε στο ύψος του υδαταγωγού.
Για την κατασκευή των μεσόβαθρων που βρίσκονταν εντελώς μέσα ή λίγο παραπάνω από τη βαθειά κοίτη του ποταμού και έρχονταν σε άμεση και διαρκή επαφή με τη φθοροποιό δύναμη του νερού και την ισχυρή υδροστατική πίεση λαμβανόταν ιδιαίτερη φροντίδα.
Η τεχνική αντίστασης των μεσόβαθρων στις φθοροποιούς πιέσεις ήταν η δημιουργία προβόλων. Οι πρόβολοι χτίζονταν στα ανάντη αλλά και στα κατάντη των μεσόβαθρων.
Ο τριγωνικός πρόβολος ήταν ο πιο συνηθισμένος και ίσως ο πιο αποτελεσματικός τύπος προβόλου, όπως μπορεί να παρατηρήσει κανείς και στο νεώτερο παράδειγμα του γεφυριού της Άρτας.
Καθώς τα μνημειώδη αυτά έργα ήταν στημένα σε ερημικά και δύσβατα πολλές φορές τοπία αυτό που προκύπτει αβίαστα ως ερώτηση είναι ο τρόπος προμήθειας των υλικών που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή τους.
Έχει αποδειχτεί ότι τα υλικά είχαν ως επί το πλείστον τοπική προέλευση αλλά για τη μεταφορά τους στα εργοτάξια ήταν απαραίτητη η ύπαρξη δρόμων, που αργότερα θα χρησίμευαν στην τακτική επιθεώρηση και επισκευή του υδραγωγείου.
Η προμήθεια των αργών λίθων για τα δύο δικά μας υδραγωγεία το πιθανότερο προέρχονταν από τα λατομεία των γειτονικών λόφων, ενώ από τη γύρω περιοχή πρέπει να προμηθεύονταν τα υλικά για τα τούβλα και τα ξύλα από την Πάρνηθα. Οι πώρινοι όμως κυβόλιθοι πρέπει να είχαν μεταφερθεί από άλλη περιοχή”.
Αδριάνειο Υδραγωγείο στη Ν.Ιωνία : μπορεί να μην είναι… Αδριάνειο; – Ποιος ήταν όμως ο σκοπός του έργου;
Διαβάζουμε: “Η όλη κατασκευή και των δύο υδατογεφυρών παρά τον διαφορετικό προσανατολισμό τους δεν αφήνει αμφιβολία ότι ανήκουν σε ένα ενιαίο και σύγχρονο τεχνικό έργο με τοξωτό εναέριο σύστημα μεταφοράς νερού με το οποίο παρακάμπτονταν οι χείμαρροι στην πορεία του νερού από την πηγή έως την Αθήνα.
Ως εκ τούτου θα πρέπει να φανταστεί κανείς την ύπαρξη και άλλων τέτοιων γεφυρών σε κρίσιμα σημεία. Το γεγονός ότι οι δύο γέφυρες άντεξαν στο χρόνο αποδεικνύει ίσως ότι αποτελούσαν και τα μεγαλύτερα τμήματα του δικτύου για να παρακαμφθεί η χαράδρα του Ποδονίφτη.
Κατά πόσο η μεταφορά του νερού στη συνέχεια γινόταν υπόγεια μέσω σηράγγων ή με επίγεια κανάλια είναι ένα θέμα προς διερεύνηση. Η ύπαρξη της σκαφτής σήραγγας στο λόφο της Αγίας Όλγας αποδεικνύει ότι μέρος τουλάχιστον του δικτύου ήταν υπόγειο.
Ο προσανατολισμός της υδατογέφυρας της Αγίας Όλγας δηλώνει μια πορεία προς Κουκουβάουνες και Κηφισσό, όπως σημειώνει και ο Κορδέλλας, και κατά την άποψή μου μετέφερε το νερό στην Αθήνα από την μεριά της Πάρνηθας και όχι του Ηρακλείου που σημειώνουν οι περισσότεροι μελετητές. Εκείνη της οδού Καποδιστρίου, με διαφορετικό προσανατολισμό, φαίνεται να συγκέντρωνε ύδατα από την μεριά του Πεντελικού και της Κηφισιάς”.
Το κρισιμότερο σημείο όλων, ακολουθεί παρακάτω, από την Όλγα Δακουρά – Βογιατζόγλου:
“Το γεγονός ότι το γνωστό μας Αδριάνειο υδραγωγείο ήταν υπόγειο σε όλο του το μήκος είναι εκείνο που το διαφοροποιεί ουσιαστικά από τα υδραγωγεία της Νέας Ιωνίας και της Καλογρέζας με τις υδατογέφυρες.
Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα ο Κορδέλλας πίστευε ότι η υδατογέφυρα της Καποδιστρίου ανήκει σε διαφορετικό υδραγωγείο από το Αδριάνειο και διοχέτευε νερό από την περιοχή του Κεφαλαρίου στην Κηφισιά μέσω του Αμαρουσίου και της Αγίας Φιλοθέης, περνώντας κοντά από την Ομορφοκκλησιά προς την περιοχή των Πατησίων.
Την ίδια πορεία του υδραγωγείου αναφέρει ο Ziller, που πίστευε ότι η υδατογέφυρα της Ν.Ιωνίας ανήκε σε υδραγωγείο που διοχέτευε το νερό από την περιοχή του Ηρακλείου προς την περιοχή των Πατησίων. Σύμφωνα με τον Ziller το υδραγωγείο αυτό συνδεόταν στην περιοχή της Ομορφοκκλησιάς με το υδραγωγείο της Κηφισιάς, ενώ κατά τον Κορδέλλα τα δυο υδραγωγεία δεν ενώνονταν.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αναφορά του Κορδέλλα ότι το υδραγωγείο της Καλογρέζας, που τα νερά του ήταν προς χρήση των κάτω μερών της πόλεως, διοχετεύονταν, στην ερειπωμένη στα χρόνια του, μεγάλη δεξαμενή Χαμοστέρνα, επί της οδού Κολοκυνθούς, σε ύψος 45,50μ. πάνω από τη θάλασσα. Η δεξαμενή είχε πλάτος 22,50μ., μήκος 28μ., ύψος 3μ. και χωρητικότητα 1890 κυβ. μ. και έμοιαζε κατασκευαστικά με τις αψίδες.
Η διαφοροποίηση του συστήματος κατασκευής των δύο έργων υδροδότησης, το ένα υπόγειο και το άλλο εναέριο τοξωτό, αλλά και η πορεία τους υπήρξαν τα στοιχεία που έχουν προκαλέσει και την χρονολογική διαφοροποίησή τους τα τελευταία χρόνια.
Οι ερευνητές των υδροδοτικών έργων της Αθήνας του 19ου μιλούν για αδριάνειο έργο, και στον 20ο αιώνα ο Μ. Κορρές, μιλά για δύο παράλληλα συστήματα υδροδότησης της εποχής του Αδριανού.
Όμως το 1998 στη διατριβή της για το Αδριάνειο υδραγωγείο η Αμερικανίδα S. Leigh, χωρίς ιδιαίτερη τεκμηρίωση, πρότεινε μια πολύ νεώτερη χρονολογία για το εναέριο τοξωτό υδραγωγείο, αυτή του 5ου αι. μ.Χ. Έκτοτε πολλοί νεώτεροι ερευνητές του υδροδοτικού συστήματος της Αθήνας (βλέπε Ε. Χιώτης, Π. Δευτεραίος κλπ.) και συνακόλουθα η ευρύτερη πληροφόρηση για το μνημείο ενστερνίστηκαν την άποψή της.
Σύμφωνα με τον Ε. Χιώτη μια σημαντική διαφορά των δύο υδραγωγείων είναι ότι το Αδριάνειο διοχετεύει νερό σε ένα και μόνο σημείο, τη δεξαμενή στο Λυκαβηττό, ενώ αντίθετα το υστερορωμαϊκό ήταν ένα σύνθετο δίκτυο διαχείρισης νερού που διένεμε το νερό σε όλη του τη διαδρομή με τη βοήθεια δεξαμενών, όπως απέδειξαν οι ανασκαφές στο σταθμό της Νερατζιώτισσας που έφεραν στο φως τρεις δεξαμενές.
Ακόμη ο Χιώτης τονίζει ότι τα δύο συστήματα δεν μπορούν να ταυτιστούν καθώς οι υδραγωγοί πάνω στα τόξα είναι πάνω από τη στάθμη της σήραγγας του Αδριάνειου και δεν θα μπορούσε να διοχετευτεί το νερό τους προς τη σήραγγα με φυσική ροή.
Σύμφωνα με τον ίδιο τα έργα αυτά της ύστερης αρχαιότητας αντικατέστησαν το υπόγειο αδριάνειο σύστημα, όταν εκείνο έπαψε να λειτουργεί. Η λειτουργία του μάλιστα στους υστερορωμαϊκούς χρόνους αποδεικνύεται από το γεγονός ότι έδινε κίνηση σε έναν υδρόμυλο της αρχαίας Αγοράς ενσωματωμένο στο υστερορωμαϊκό τείχος, νότια του Ελευσινίου, όπου και η απόληξη του Αδριάνειου υδραγωγείου (Aδριάνειο Υδραγωγείο, urbanspeleology.blogspot.gr).
Επειδή το όλο θέμα χρειάζεται μια πιο στέρεη τεκμηρίωση θεωρώ ότι παραμένει ανοικτό και δελεαστικό για τους ερευνητές”.
Και πραγματικά η τελευταία πρόταση δεν μπορεί παρά τα είναι το τελικό συμπέρασμα: Επειδή το όλο θέμα χρειάζεται μια πιο στέρεη τεκμηρίωση, παραμένει ανοικτό και δελεαστικό για τους ερευνητές.
Πράγματι, ιδιαίτερα δελεαστικό, αφού η Νέα Ιωνία είναι μία περιοχή που δεν έχει και… πολλούς αρχαιολογικούς χώρους και αξίζει να διερευνηθεί ακόμη περισσότερο το θέμα.
Αδριάνειο Υδραγωγείο στη Ν.Ιωνία : μπορεί να μην είναι… Αδριάνειο; – Ηράκλειο Αττικής
Σ’ ότι αφορά το Ηράκλειο Αττικής και το Αδριάνειο Υδραγωγείο, εκεί τα πράγματα είναι αρκετά πιο ξεκάθαρα. Διαβάζουμε στο κεφάλαιο «Η αρίθμηση των “φανών” και τα πηγάδια του τμήματος εντός ορίων του Ηρακλείου, σήμερα» (Παναγιώτης Δευτεραίος, Πολιτικός Μηχανικός ΕΜΠ, Σπηλαιολόγος, Υποψήφιος Διδάκτορας στον Τομέα Υδατικών Πόρων και Περιβάλλοντος της Σχολής Πολιτικών Μηχανικών του Ε.Μ.Π.):
“Με την αρίθμηση που έλαβαν τα φρέατα του υδραγωγείου από την Ελληνική Εταιρεία Υδάτων (ΕΕΥ) κατά την επαναλειτουργία του, ο αριθμός 1 βρισκόταν στον Άγιο Δημήτριο Αμπελοκήπων και ο αριθμός 300 στο Δήμογλι, δηλαδή το σημερινό Ολυμπιακό Χωριό, τα φρέατα όμως μεταξύ των δύο σημείων ήταν περισσότερα, αλλά δεν αριθμήθηκαν όλα.
Η αρίθμηση συνεχίστηκε σε άλλα περίπου 35 φρέατα ενός ρηχού τροφοδοτικού κλάδου που έφτανε στο Ολυμπιακό Χωριό, έχοντας ξεκινήσει από το φράγμα (Αμπολή) στην Αγία Κυριακή Βαρυμπόμπης, μέσω του οποίου κατέληγαν στο Αδριάνειο και τα νερά των πηγών της Κιθάρας (Τατόι, Πάρνηθα).
Βαθιά ενισχυτική σήραγγα των αρχών του 20ού αιώνα στο Δήμογλι, ή άλλα βοηθητικά υδραγωγεία, όπως αυτό που κατασκεύασε η ULEN κατά μήκος του ρέματος Κοκκιναρά, διατηρούσαν δική τους ανεξάρτητη αρίθμηση. Τέλος, εκτός αρίθμησης έμεινε το ανακατασκευασμένο τμήμα που αντικατέστησαν οι μεταλλικοί αγωγοί μέχρι το Κολωνάκι.
Στην περιοχή του Ηρακλείου η ΕΕΥ αρίθμησε 16 φρέατα (150-165). Ο αριθμός αναγραφόταν στον φανό (κάλυψη) του πηγαδιού είτε επάνω στην περίμετρο, είτε πλευρικά, συνήθως σφραγίζοντας το φρέσκο τσιμέντο με ειδικά μεγάλα τυπογραφικά στοιχεία, μέθοδος που εφαρμόζουμε –κατά την παράδοση– και στις σημερινές επανασφραγίσεις φανών που ακολουθούν την υπόγεια εξερεύνηση.
Ο αριθμός εντοπίζεται επίσης “χτυπημένος” και στην άκρη κοντής σιδερόβεργας, η οποία εντοιχιζόταν στο κτιστό περίβλημα του κάθε πηγαδιού. Η αρίθμηση της ΕΕΥ έχει παγιωθεί και διατηρείται και στα νέα κελύφη, έχοντας πλέον ιστορικό χαρακτήρα.
Το πρώτο φρέαρ του Ηρακλείου, το υπ’ αριθμόν 150, βρίσκεται στον νότιο παράδρομο της Αττικής Οδού, με υπερυψωμένο φανό, και έχει βάθος 29 m. Ο άξονας του υδραγωγείου τέμνει λοξά προς τα ΒΔ την Αττική Οδό, η οποία κατέστρεψε τα 5 επόμενα φρέατα, μέχρι και το 155, το οποίο και θα μπορούσε να σωζόταν στη διεύθυνση του βορεινού παραδρόμου. Στην περιοχή αυτή τα διαδοχικά πηγάδια απέχουν γύρω στα 75 m μεταξύ τους, κάτι που μπορεί να σημαίνει ότι τα ενδιάμεσα των αρχικών συνηθισμένων αποστάσεων (35-37 m) καταργήθηκαν κατά τη σύγχρονη εποχή.
Το 156 βρίσκεται εντός αύλιου χώρου οικίας στην οδό Μάρκου Μπότσαρη, χωρίς προεξέχοντα φανό και με σκάλα ως τον πυθμένα σύμφωνα με τον ιδιοκτήτη, ενώ το 157 διατηρείται κλειστό στην αρχική του μορφή εντός δημοτικού πρασίνου, στην απέναντι πλευρά της ίδιας οδού, μετά το ύψος της Ζαΐμη. Το 158 ενδεχομένως να έχει καλυφθεί εντός ιδιωτικού χώρου (Γ. Παπανδρέου και Τζαβέλλα), αλλά δεν εντοπίστηκε.
Το 159, σε ελεύθερο χώρο πρασίνου στη γωνία της περίφραξης συγκροτήματος εκπαιδευτικών κτιρίων στην Εθνομαρτύρων, ήταν καλυμμένο από μπάζα και χωρίς φανό, μέχρι τον Δεκέμβρη του 2017, οπότε αποκαλύφθηκε και κατασκευάστηκε νέος φανός από την ΕΥΔΑΠ. Στον πυθμένα του ανιχνεύθηκε μεγάλος όγκος από μπάζα ύψους 8 μέτρων, ενώ το αρχικό του βάθος ήταν 38 m.
Μεταξύ των φρεάτων 158 και 159 διέρχεται μικρή κοίτη υπογειοποιημένου ρέματος που βρίσκεται πολύ ψηλότερα από την υπόγεια σήραγγα του Αδριάνειου, και αποτελεί παρακλάδι του ρέματος Μαγκουφάνας. Αυτό διέρχεται υπογείως κάτω από τις οδούς Αγ. Γεωργίου και Ελ. Βενιζέλου, στην περιοχή της πλατείας του παλαιού Ηρακλείου όπου υπήρχε πηγή (Άγιος Λουκάς, κτήμα Φιξ), και εκβάλλει στον επίσης υπόγειο Ποδονίφτη (ή Περισσό) στα Πευκάκια, όπου η κοίτη περνάει κάτω και από τις γραμμές του ΗΣΑΠ.
Με την κατασκευή της Αττικής Οδού, τα νερά που κατέβαζαν οι μεγάλοι αγωγοί των οδών Ελ. Βενιζέλου και Πευκών, διοχετεύτηκαν προς τον Κηφισό, αποφορτίζοντας τη σήραγγα του ρέματος Μαγκουφάνας και το προβληματικό σημείο εκβολής της στον Ποδονίφτη.
Το φρέαρ 160 διατηρείται με υπερυψωμένο φανό στη μέση του οδοστρώματος της Εθνομαρτύρων, σε απόσταση 75 m από το προηγούμενο. Ο φανός αυτός, που ήταν ερειπωμένος, συντηρήθηκε από τον Δήμο Ηρακλείου εντός Β’ εξαμήνου του 2017, επισκευάστηκε το εξωτερικό τοίχωμα, αφαιρέθηκε το κράσπεδο που τον περιέκλειε και τοποθετήθηκε φωτισμός στη βάση.
Το συγκεκριμένο πηγάδι είναι από τα βαθύτερα του υδραγωγείου, με βάθος 41.5 m. Στις σχετικές φωτογραφίες (σ.σ. η παραπομπή γίνεται στις φωτογραφίες που υπάρχουν στο ημερολόγιο) των φρεάτων που ανοίχθηκαν κατά τις εργασίες μας, γίνεται φανερό και το μικρό πλάτος τους, το οποίο στα κυκλικά φρέατα είναι της τάξης του0.60 – 0.70 m (διάμετρος). Το φρέαρ 161, στη συνέχεια, διατηρείται και αυτό κλειστό στη διασταύρωση Εθνομαρτύρων και Πευκών.
Συνεχίζοντας, το φρέαρ 162 βρίσκεται και πάλι στην Εθνομαρτύρων, 75 m παραπάνω, πλάι σε χαμηλή μάντρα στην άκρη του δρόμου, επίσης κλειστό. Ο φανός του 163 δεν έχει διασωθεί, και πρέπει να βρισκόταν στο τέλος της ίδιας οδού, στο όριο ιδιόκτητου άκτιστου οικοπέδου της οδού Ελ. Βενιζέλου, κάτω από την οποία κυλά το ρέμα Μαγκουφάνας, βαθιά κάτω από την κοίτη του οποίου πέρασε κάθετα προς αυτήν το Αδριάνειο.
Το 164 σώζεται χωρίς φανό, κάτω από μαντεμένιο ορθογώνιο καπάκι (όμοιο με των υπονόμων), στην ίδια κι αυτό απόσταση από το προηγούμενο, στο απέναντι όριο της ίδιας ιδιοκτησίας αλλά έξω από αυτήν, στο ανατολικό κράσπεδο της Λεωφόρου Ηρακλείου, και έχει βάθος 32 m. Εντός της εν λόγω ιδιοκτησίας και μεταξύ των δύο τελευταίων φρεάτων, ίσως διατηρείται μια ακόμη πρόσβαση προς το υδραγωγείο, που θα μπορούσε να ήταν παλιό ενδιάμεσο πηγάδι που δεν αριθμήθηκε, ή γεώτρηση.
Ο επόμενος φανός (165) εντοπίζεται στη διπλάσια απόσταση, δηλαδή 150 m, που σημαίνει ότι έχει καταργηθεί ή δεν έχει αριθμηθεί ένα ακόμη πηγάδι το οποίο και δεν έχουμε εντοπίσει στο ενδιάμεσο αίθριο τμήμα του οικοδομικού τετραγώνου που ανήκει σε μεγάλη περιφραγμένη ιδιοκτησία. Το 165, έχει διατηρηθεί εξωτερικά σε πολύ καλή κατάσταση σε μικρό ανοικτό χώρο parking μπροστά από πολυκατοικία της οδού Βορείου Ηπείρου. Είναι κλειστό, οπότε δεν γνωρίζουμε εσωτερικά την κατάσταση του φρέατος.
Ακόμη 75 μέτρα μακρύτερα, αμέσως μετά τη διασταύρωση Χαλκίδος και Κορυτσάς και στο δεξί σκέλος του δρόμου, στα όρια με τον Δήμο Μεταμόρφωσης, θα έπρεπε να υπήρχε το φρέαρ 166, αλλά δεν έχει διατηρηθεί φανός.
Ενδεχομένως να βρίσκεται κάτω από το μαντεμένιο κάλυμμα που υπάρχει στη θέση αυτή, όπως φαίνεται και στη σχετική φωτογραφία (σ.σ. παρομοίως η παραπομπή γίνεται στις φωτογραφίες που υπάρχουν στο ημερολόγιο) στην πλευρά της Μεταμόρφωσης, όπως ακριβώς και το 164, αλλά αυτό δεν έχει εξεταστεί ακόμη.
Στις φωτογραφίες απεικονίζονται (σ.σ. παρομοίως η παραπομπή γίνεται στις φωτογραφίες που υπάρχουν στο ημερολόγιο) και τα δύο επόμενα φρέατα, το ένα εντός ιδιοκτησίας και το άλλο όχι, που ανήκουν στον Δήμο Μεταμόρφωσης, όπου σώζονται και αρκετοί ακόμα φανοί.
Ο Δήμος Ηρακλείου έχει τοποθετήσει σύγχρονες ενημερωτικές πινακίδες σε όλα τα πηγάδια της περιοχής του με εμφανή φανό, πλην του 159 του οποίου ο φανός κατασκευάστηκε έπειτα και αναγράφει ότι ανήκει στο Αδριάνειο και την ΕΥΔΑΠ. Οι πινακίδες του Ηρακλείου είναι καφέ χρώματος, όπως και αυτές των Εφορειών Αρχαιοτήτων, και αναγράφουν και τη χρονολογία κατασκευής του υδραγωγείου (140 μ.Χ.). Πινακίδες, αλλά πολύ παλαιότερες, χρώματος μπλε, υπάρχουν και σε κάποια από τα φρέατα της Μεταμόρφωσης και αναγράφουν: “ΕΥΔΑΠ -ΑΔΡΙΑΝΕΙΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ”.
Κλείνοντας να αναφέρουμε ότι όλα τα πηγάδια του Ηρακλείου, όπως και αυτά της Μεταμόρφωσης, περιέχουν στάσιμο νερό. Η ζημιά που προκλήθηκε στο Αδριάνειο κατά την κατασκευή της Αττικής Οδού απόφραξε τη σήραγγα παρά το μεγάλο βάθος της, με αποτέλεσμα το νερό να παραμένει στο εσωτερικό του υδραγωγείου αποθηκευμένο, αντί να κυλάει προς τον προορισμό του.
Για τον συγκεκριμένο λόγο, στα τμήματα αυτά δεν είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί επίσκεψη στο εσωτερικό της σήραγγας, καθώς είναι πλημμυρισμένη, κάτι που επιβεβαιώνουν και όλα τα απόλυτα υψόμετρα στάθμης που μετρήθηκαν στα εν λόγω πηγάδια και προέκυψαν περίπου ίδια. Δυστυχώς, το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στο υπόλοιπο υδραγωγείο μέχρι το ΟΑΚΑ, λόγω τοπικής παρόμοιας ζημιάς, αλλά και πιο κάτω μέχρι τους Αμπελοκήπους, λόγω διακοπής του Αδριάνειου από τη σήραγγα του μετρό”.
Οι φωτογραφίες του αφιερώματος, περιέχονται στο ημερολόγιο.
Θα τον βρείτε εδώ στο facebook
Όπως γράφει και ο ίδιος:
“Τόπος πραγματικός, τόπος λειτουργικός, τόπος που έχει σχεδιαστεί εντός των θεσμών, εντός της κοινωνίας αλλά και ο τόπος που αποτελεί αντι-θέση, μια ουτοπία που γίνεται πράξη”.
Michel Foucault
3 Comments